Instytucja zachowku ma na celu ochronę interesów majątkowych bliskich spadkodawcy (tj. jego zstępnych, małżonka oraz rodziców) przez zapewnienie roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym – na wypadek dowolnego korzystania przez spadkodawcę ze swobody testowania lub rozporządzenia jeszcze za życia swoim majątkiem w drodze darowizn.
Zobowiązanym do zapłaty zachowku może być bowiem nie tylko spadkobierca powołany do dziedziczenia na postawie testamentu, ale również obdarowany na podstawie umowy darowizny zawartej ze spadkodawcą.
Przepis art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego stanowi, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Wysokość zachowku
Zstępnym (m.in. dzieciom i wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się:
- jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
- w innych wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Przykładowo, jeżeli uprawnionym do zachowku po swoim ojcu jest małoletni, a spadkobiercami ustawowymi jest łącznie dwoje dzieci, to należą mu się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł w przypadku dziedziczenia z ustawy. Dzieci spadkodawcy dziedziczą w częściach równych, zatem ww. uprawniony mógłby dochodzić dwóch trzecich wartości udziału spadkowego wynoszącego jedną drugą (2/3 z 1/2, czyli 1/3).
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Które darowizny dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku?
W myśl art. 994 § 1 Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Oczywiście przy kwalifikowaniu danej darowizny jako drobnej decydujące znaczenie ma przede wszystkim sytuacja majątkowa darczyńcy. Ustawodawca nie sprecyzował również co kryje się pod określeniem danych stosunków, w których darowizny miałyby być zwyczajowo przyjęte. Przyjmuje się, że chodzi tu o stosunki lokalne, np. zwyczaje przyjęte w środowisku góralskim (wyrok SA w Krakowie z 6.10.2015 r., I ACa 720/15, Legalis nr 1398858). Jak wynika z ww. przepisu, przy obliczaniu zachowku nie należy brać pod uwagę darowizn dokonanych przez spadkodawcę dawniej niż 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami bądź uprawnionymi do zachowku. Uwzględnia się natomiast darowizny poczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku, niezależnie od czasu ich dokonania, a więc tego, czy nastąpiły wcześniej czy później niż 10 lat od otwarcia spadku.
Ponadto, jak stanowi art. art. 994 § 2 Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (np. dziecku) nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (§ 3).
Ustalenie wartości darowizny i zaliczenie darowizn na rzecz wstępnego
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy (np. wnuk), zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (np. ojca dalszego zstępnego). Chodzi tu o zaliczenie na należny zachowek takiej części wartości darowizny lub zapisu windykacyjnego, jaka część spadku po poprzedzającym wstępnym przypada na dalszego zstępnego.
Zaliczenie kosztów wychowania na należny zachowek
Zgodnie z art. 997 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Ustalenie przeciętnej miary przyjętej w danym środowisku powinno być dokonywane przede wszystkim z uwzględnieniem warunków życia konkretnej rodziny. Koszty te będą przekraczać przeciętną miarę przede wszystkim wtedy, gdy wysoki poziom wykształcenia i wychowania jednego z dzieci zostaje osiągnięty kosztem pozostałych (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – VI Wydział Cywilny z dnia 16 listopada 2017 r., VI ACa 1018/16, Legalis nr 1820262).
Należy pamiętać, że jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Wszystkich zainteresowanych współpracą z naszymi doświadczonymi adwokatami z Wielunia zachęcamy do kontaktu. Oferujemy kompleksową pomoc prawną w sprawach z zakresu prawa cywilnego.