W myśl art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego – Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Wysokość zachowku nie odpowiada zatem udziałowi, który przypadłby uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym po spadkodawcy. Co do zasady wynosi bowiem
½ wartości tego udziału. (Nie ma przy tym znaczenia udział przypadający przy dziedziczeniu testamentowym).
Kogo uwzględnia się przy ustalaniu udziału spadkowego będącego podstawą do obliczania zachowku?
Zgodnie z przepisem art. 992 Kc przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Tak ustalony udział spadkowy należy następnie pomnożyć przez substrat zachowku i przez jedną drugą lub dwie trzecie (zgodnie z art. 991 § 1 Kc).
W jaki sposób ustala się tzw. substrat zachowku?
Przez substrat zachowku rozumie się czystą wartość spadku (bez uwzględnienia zapisów i poleceń) powiększoną o wartość podlegających doliczeniu darowizn (art. 993 Kc). Czysta wartość spadku to różnica pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (zob. uchwałę Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84 Legalis nr 24685), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, bez uwzględnienia zapisów i poleceń. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Wartość przedmiotu darowizny na potrzeby doliczenia oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku (art. 995 Kc). Od doliczania wyłączone są m.in drobne, zwyczajowo przyjęte oraz dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dawniej niż przed dziesięciu laty, licząc od otwarcia spadku, (art. 994 § 1 Kc).
Na jaką datę określa się wartość spadku?
Orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego odnoszące się do daty jaką należy przyjąć do określenia wartości spadku również nie jest jednolite. Zgodnie z dominującym poglądem judykatury obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Przykładowo w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r. (V CSK 209/13, Legalis nr 994641) wskazano: „Przy obliczaniu wysokości roszczenia pieniężnego osoby uprawnionej do zachowku podstawowe znaczenia ma stan spadku (stan elementów majątkowych komponujących ten spadek, w tym np. przeznaczenie gospodarczo – społeczne nieruchomości gruntowej) w chwili otwarcia spadku oraz cena tych elementów z dnia orzekania o roszczeniu uprawnionego. Jednoznaczne stanowisko judykatury uwzględnia jednak interes osoby uprawnionej do zachowku, skoro pozwala właśnie przyjąć także wyższą cenę składników majątkowych należących do spadku niż cena w chwili otwarcia spadku (art. 924 KC). Nie przekonują argumenty, które miałyby usprawiedliwiać odmienne reguły obliczania wysokości zachowku, nawet przy wystąpieniu znacznego wzrostu cen niektórych elementów majątkowych należących do spadku”. W orzecznictwie można znaleźć jednak stanowisko odmienne od przedstawionego powyżej, wyrażone m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 28 grudnia 2012 r.(I ACa 1294/12, Legalis nr 731180) – gdzie słusznie zauważono – że: „W wypadku gdy przedmiot wchodzący w skład spadku został zbyty, jego wartość powinna być określona według chwili
zbycia. Ceny nieruchomości wynikają z uregulowań, warunków zaistniałych na rynku i nie ma na nie wpływu żadna ze stron. Tym samym nie może być tak, że znaczne różnice w wysokości tych cen zaistniałe w określonym, często znacznym czasie (tj. pomiędzy datą otwarcia spadku, a datą orzekania w sprawie o zachowek), w sytuacji gdy nieruchomość została sprzedana przez spadkobiercę za cenę rynkową (a nie miał on żadnego obowiązku powstrzymywania się z jej zbyciem), będą wyłącznie obciążać bądź spadkobiercę (gdy nastąpił wzrost cen nieruchomości) bądź uprawnionego do zachowku (w sytuacji gdy ceny te spadły). W takich zaś okolicznościach należy raczej przyjąć, że wartość nieruchomości stanowi cena uzyskana za nią przez spadkobiercę”.
Wysokość zachowku
Pomnożenie udziału spadkowego przez substrat zachowku i przez ½ (lub 2/3) określa wysokość zachowku. Uprawniony do zachowku (obliczonego w ww. sposób) może go otrzymać w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny (art. 991 § 2 Kc). Jeżeli to nie nastąpi, uprawnionemu przysługuje wówczas – zgodnie z ww. przepisem – przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (roszczenie o zachowek).
Wszystkich zainteresowanych współpracą z naszymi doświadczonymi adwokatami z Wielunia zachęcamy do kontaktu. Oferujemy kompleksową pomoc prawną w sprawach z zakresu prawa cywilnego.