Orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego dopuszcza możliwość zastosowania przepisu art. 5 Kc (w myśl którego Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony) w sprawie o zachowek. Rozbieżności pojawiają się w kontekście pytania, w relacjach pomiędzy jakimi podmiotami muszą zaistnieć okoliczności uzasadniające podniesienie zarzutu naruszenia zasad współżycia społecznego.
Powołanie się na sprzeczność żądania zasądzenia zachowku z zasadami współżycia społecznego w relacjach uprawniony (powód)-zobowiązany (pozwany)
Wedle przywołanych poniżej orzeczeń o nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą decydować wyłącznie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca (zobowiązany).
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 22 maja 2015 r. (I ACa 1721/14, Legalis nr 1326976): „Ocena czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego nie powinna pomijać, że prawo do zachowku przysługujące uprawnionemu ze względu na bardzo bliski stosunek rodzinny między nim a spadkodawcą służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Nie można jednak zapominać, że roszczenie o zapłatę zachowku konkretyzuje się pomiędzy określonymi podmiotami – uprawnionym do zachowku i zobowiązanym do jego zapłaty. Przy ocenie zasadności miarkowania zachowku, nie chodzi więc o ewentualne niewłaściwe postępowanie uprawnionego w stosunku do spadkodawcy (takich nieprawidłowości dotyczy możliwość wydziedziczenia), ale o okoliczności istniejące
w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca”.
Podobny pogląd przedstawił Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 23 kwietnia 2014 r. (I ACa 692/13, Legalis nr 992523): „Przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku należy zachować szczególną ostrożność, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko
wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie go na podstawie art. 5 KC musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa. O nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą przy tym decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony –
spadkobierca. Wyłączenia prawa do zachowku z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy dokonuje on sam w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia, ale mogą zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące ocenę sprzeczności żądania zapłaty zachowku z zasadami współżycia społecznego”.
Powołanie się na sprzeczność żądania zasądzenia zachowku z zasadami współżycia społecznego w relacjach uprawniony-spadkodawca
Orzecznictwo Sądu Najwyższego przewiduje również możliwość powoływania się na art. 5 Kc ze względu na sprzeczność żądania zasądzenia zachowku z zasadami współżycia społecznego w relacjach uprawniony-spadkodawca.
W wyroku z dnia 16 czerwca 2016 r. (V CSK 625/15, Legalis nr 1482702) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym nie jest wyłączone obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 Kc z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy.
Przytoczyć wreszcie można wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 lipca 2017 r. (I ACa 1718/16, Legalis nr 1675861) obrazujący jednocześnie przykładowe zachowania mogące uzasadniać zarzut naruszenia art. 5 Kc w sprawie o zachowek: „Naruszenie powszechnie akceptowanych norm takich jak brak opieki, pomocy, zawinione zerwanie więzi małżeńskich, brak zainteresowania losem dziecka czy spadkodawczyni. Wreszcie konfliktowość
i roszczeniowość sprawiają, że jedynie zastosowanie art. 5 KC pozwala na uczynienie zadość społecznemu odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnej należności z tytułu zachowku. Niezależnie od tego nie można uznać przepisów art. 928 KC i 1008 KC za przepisy szczególne w stosunku do art. 5 KC, wyłączające dopuszczalność jego zastosowania do obniżenia należnego zachowku, ze względu na sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Przepisy te bowiem obejmują jedynie przypadki drastycznego, szczególnie nagannego zachowania spadkobiercy wobec spadkodawcy, a tym samym odnoszą się tylko do rażącego naruszenia zasad współżycia społecznego i przewidują jako skutek takich zachowań jedynie całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Nie obejmują zatem swoim zakresem zachowań uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego w stopniu na tyle istotnym, że w odczuciu społecznym przyznanie uprawnionemu pełnego zachowku byłoby uznane za niesprawiedliwe i niemoralne, jednak nie na tyle rażąco nagannych, by uzasadnione było pozbawienie go prawa do zachowku w całości w wyniku wydziedziczenia lub uznania za niegodnego dziedziczenia.”