Zgodnie z art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego – jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Definicja zachowku oraz kwestie dotyczące m.in. doliczania darowizn do spadku przy obliczaniu zachowku były już przedmiotem artykułu „Darowizna za życia a roszczenie o zachowek”. Przedmiotem niniejszego artykułu jest natomiast samo pojęcie darowizny na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego o zachowku. Orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego odnoszące się do sposobu interpretacji art. 993 § 1 Kodeksu cywilnego (tj. pojęcia darowizny doliczanej do spadku) nie jest jednolite. Jeden z prezentowanych poglądów stanowi, że przez darowizny, o których mowa w ww. przepisie, należy rozumieć wyłącznie umowy zawarte na podstawie art. 888 Kodeksu cywilnego. Zgodnie zaś z drugim poglądem pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku jest szersze i obejmuje nie tylko umowę z art. 888 Kc, ale wszelkie inne czynności prowadzące do nieodpłatnego przysporzenia.
Darowizny dokonane przez spadkodawcę – art. 993 § 1 Kc (wąska definicja)
Jak stanowi art. 993 § 1 Kc, Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Z kolei w myśl art. 888 1 Kc Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Orzecznictwo sądów powszechnych zwraca uwagę, że opierając się na literalnej wykładni przepisu art. 993 KC, a także odwołując się do jego nowelizacji, poczynionej mocą ustawy z 18.3.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 85, poz. 458), (…) jednoznaczną intencją ustawodawcy pozostawało ukształtowanie zamkniętego katalogu przypadków, warunkujących możliwość doliczenia do masy spadku przedmiotów, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, a w konsekwencji – że w katalogu tym mieszczą się darowizny w rozumieniu art. 888 KC, nie zaś wszelkie, jakiekolwiek czynności prawne dokonywane pod tytułem darmym (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 czerwca 2013 r., I ACa 142/13, Legalis nr nr 722804; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 marca 2014 r., VI Aca 1530/13, Legalis nr 895089; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 lutego 2014 r., I ACa 1010/13, Legalis nr 999211). Należy przy tym zwrócić uwagę, że – jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 marca 2011 r. (III CZP 136/10, Legalis nr 309861) – ustawodawca, poza wskazanymi wyjątkami (m.in. drobne darowizny przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach) nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizn do substratu zachowku od ich przedmiotu. Bez względu więc na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w kodeksie cywilnym.
Darowizny dokonane przez spadkodawcę – art. 993 § 1 Kc (szeroka definicja)
Zgodnie z drugim poglądem judykatury (przyjmującym szerszą definicję darowizny w rozumieniu art. 993 § 1 Kc) Interpretacja pojęcia darowizny na gruncie przepisów o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny. Obejmuje więc nie tylko umowę z art. 888 KC, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak darowizny. W tej sytuacji oświadczenie spadkodawczyni, w którym zrzekła się ona roszczenia z tytułu nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty męża, należy traktować jak darowiznę podlegającą doliczeniu do substratu zachowku i zaliczaną na zachowek tego, kto w wyniku tego oświadczenia uzyskał bezpłatną korzyść (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 września 2016 r., I ACa 914/16, Legalis nr 1591936).
Zgodnie z powyższą (szeroką) definicją za darowiznę w rozumieniu art. 993 § 1 Kc, w konkretnych okolicznościach sprawy, mogą zostać uznane:
– rozszerzenie przez małżonków ustroju ustawowej wspólności majątkowej na majątek osobisty jednego z małżonków (zob. wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 10 listopada 2016 r., II Ca 1547/16, Legalis nr 1668823),
– umowa zawarta pomiędzy współwłaścicielami nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego współwłaściciela bez spłat (zob. wyrok Sądu Okręgowego w Zielonej Górze z dnia 26 kwietnia 2017 r., I C 20/14, Legalis nr 1668822),
– kwota wypłacona tytułem dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (art. 56 Prawa Bankowego) dokonanej przez spadkodawcę (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 2 stycznia 2017 r., III Ca 1422/16, Legalis nr 1668821)
W przypadku sporu co do tego, czy dana czynność prawna określona inaczej jest w istocie darowizną, musi o tym rozstrzygnąć sąd rozpoznający sprawę o zachowek w uzasadnieniu wyroku, jako o przesłance decydującej o tym, czy i ewentualnie w jakiej wysokości powinno nastąpić to doliczenie (tak orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1953 r., II C 534/53, Legalis nr 65110).
Wszystkich zainteresowanych współpracą z naszymi doświadczonymi adwokatami z Wielunia zachęcamy do kontaktu. Oferujemy kompleksową pomoc prawną w sprawach z zakresu prawa cywilnego.