Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego – Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej
potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia przysługuje jeśli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (art. 991 § 2 Kc).
Darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek (art. 996 Kc). W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, że zaliczenia darowizn dokonuje się stosownie do zasad wynikających z art. 993 – 995 Kc. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się zatem według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 Kc). Kodeks cywilny nie zawiera przy tym definicji stanu przedmiotu darowizny. W dalszej części artykułu podjęta została próba scharakteryzowania stanu przedmiotu darowizny zaliczanej na zachowek uprawnionego.
Ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości w dacie dokonania darowizny
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 23 października 2012 r. (I ACa 460/12, Legalis nr 730885) – nawiązując do pojęcia stanu przedmiotu darowizny, o którym mowa w art. 995 § 1 Kc – zauważono, że Jeżeli w dacie dokonania darowizny w postaci lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, ustanowiona została zarazem nieodpłatnie na rzecz darczyńcy służebność mieszkania, to tym samym przedmiot darowizny obciążony został ograniczonym prawem rzeczowym, którego wartość powinna zostać uwzględniona przez sąd przy ustalaniu wartości dokonanej darowizny. Nie ma przy tym znaczenia, okoliczność, że ograniczone prawo rzeczowe obciążające nieruchomość stanowiącą przedmiot darowizny następnie wygasło na skutek śmierci darczyńcy. Rozstrzygający jest bowiem, w świetle art. 995 § 1 KC, stan rzeczy istniejący w dacie dokonania darowizny.
Czy zmiany stanu przedmiotu darowizny po jej dokonaniu, należy uwzględnić przy obliczaniu jej wartości?
Ustalanie wartości darowizny według stanu z chwili darowizny oznacza, że należy wziąć pod uwagę zarówno stan prawny, jak i stan faktyczny przedmiotu darowizny, a późniejsze zmiany stanu przedmiotu darowizny nie mają znaczenia. Przykładowo jeżeli przedmiotem darowizny była działka rolna, bez możliwości przekształcenia w działkę budowlaną, to należy taki właśnie stan przyjąć do wyceny, nawet jeśli później doszło jednak do przekształcenia,
a nawet zabudowania gruntu (P. Księżak, w: Kodeks cywilny. Komentarz, art. 996, red. dr hab. Konrad Osajda. Legalis 2024).
Czy zużycie lub utrata przedmiotu darowizny przez uprawnionego do zachowku wpływa na możliwość jej zaliczenia na należny zachowek?
Zaliczenie nie zależy od tego, czy obdarowany jest jeszcze wzbogacony (M. Pazdan, w: Pietrzykowski, Komentarz KC, 2015, t. II, art. 996, Legalis 2024). Dla zaliczenia nie ma znaczenia fakt, że obdarowany sam darował przedmiot darowizny osobie trzeciej, a nawet swojemu wcześniejszemu darczyńcy, tj. spadkodawcy (P. Księżak, w: Kodeks cywilny. Komentarz, art. 996, red. dr hab. Konrad Osajda. Legalis 2024).
Zaliczenie darowizny na zachowek uprawnionemu następuje zgodnie z art. 996 Kc. Odpowiada on więc wobec innych uprawnionych do zachowku w granicach aktualnie istniejącego wzbogacenia, choćby część darowizny odpowiadającą należnemu mu zachowkowi zużył lub utracił jeszcze przed powstaniem obowiązku zaspokojenia innych uprawnionych do zachowku (por. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 3, s. 1917). Dla dokonania doliczenia darowizn do spadku jest obojętne, czy przedmiot darowizny nadal istnieje albo czy wchodzi w skład majątku obdarowanego. Do substratu zachowku dolicza się i takie darowizny, których przedmiot nie istniał już w chwili otwarcia spadku (z powodu utraty, zniszczenia czy zużycia). Nie ma znaczenia czy obdarowany jest nadal wzbogacony. Ta okoliczność jest istotna dopiero na etapie ustalenia zakresu odpowiedzialności obdarowanego za zachowek (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 6 grudnia 2017 r., I C 989/15, Legalis nr 2060163).
Wnioski
Przedmiot darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku powinien zostać określony w sposób najbardziej odpowiadający jego cechom z daty dokonania darowizny. Zaistniałe po tej dacie zdarzenia wpływające na stan prawny bądź faktyczny przedmiotu darowizny nie mają znaczenia dla ustalenia jej wartości.
Wszystkich zainteresowanych współpracą z naszymi doświadczonymi adwokatami z Wielunia zachęcamy do kontaktu. Oferujemy kompleksową pomoc prawną w sprawach z zakresu prawa cywilnego.